خبرنگاران شهید آوینی حلقه مفقوده هنر و سیاست را پیدا کرد - لوکو

بیست فروردین در تقویم فرهنگی کشورمان مصادف با سالروز شهادت سید شهیدان اهل قلم شهید مرتضی آوینی، به نام روز هنر انقلاب نام گذاری شده است. هنرمند مؤلف و پژوهش گری که بی تردید در تعابیر منطبق بر مفهوم هنرمند تراز انقلاب اسلامی یکی از قله نشین بی چون وچراست.

به مناسبت این روز همواره شاهد برگزاری هفته هنر انقلاب و در آخرین روز آن؛ معرفی چهره سال هنر انقلاب هستیم. سال 1399 و در ادامه آن آخرین سال قرن که نخستین روزهای فروردین ماه آن را به گاه 1400 خورشیدی آغاز نموده ایم در سایه شیوع ویروس کرونا برنامه های مختلف هفته هنر انقلاب را دست خوش تغییر قرار داد.

حال به این مناسبت با پیگیری مفهومی به عنوان هنر انقلاب به دنبال این پرسش هستیم که چرا با گذشت بیش از چهار دهه از انقلاب شکوه مند اسلامی، وجود هنرمند مؤلف و نمونه ای در قامت طراز هنر انقلاب اسلامی چون سید شهیدان اهل قلم را شاهد تکرار و تکثیر نیستیم و چرا تا این حد به ویژه طی دو دهه اخیر در حوزه مفهوم هنر و هنر انقلابی، دچار خلط های تعریفی و تبیینی شده ایم.

این و بیش از آن را در گفت وگو با دکتر علیرضا بلیغ مدرس دانشگاه، پژوهشگر ارشد پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی و از نظریه پردازان عرصه هنر انقلاب مطرح کردیم.

هنر انقلاب، روزنه های امید و ایمان به آینده ایجاد می نماید

علیرضا بلیغ با اشاره به آنکه از زوایای مختلف می توان وارد بحث هنر انقلاب شد گفت: اگر انقلاب را به مثابه یک رخداد تاریخی ببینیم، اتفاقی که در آن می افتد آن است که افق تازه ای رو به آینده باز می نماید. در نگاهی کلان، هر حرکت تاریخی و هر خیزش تاریخی از این جنس، چنین اتفاقی در آن صورت می گیرد.

وی با تاکید بر آنکه نباید از خاطر دور داشت که در نگاهی عمیق تر، حرکت ها و جریان های انقلابی اصولی و صحیح، به یک معنا روزنه های امید و ایمان به آینده را ایجاد می نماید و جامعه را به آن سمت حرکت می دهند توضیح داد: این همان ویژگی است که هنر نیز در آن واجد شرایط است. البته هنر در معنای متعالی کلمه، منظورم آن است که می توان گفت هنر متعالی رؤیایی شوق انگیز و نقشی بر پرده خیال است که انسان را به سمت امری در آینده، امری که انسان آن را طلب می نماید؛ سوق می دهد.

ادیان وقتی ظهور می نمایند، جلوه های هنری آن ها بیش از هر چیزی ظهور و بروز پیدا می نمایند

بلیغ با تاکید بر آنکه وقتی ادوار مختلف تاریخ را نگاه کنیم، همواره در خیزش های تاریخی و جایی که تاریخ را دچار دگرگونی می بینیم یکی از پیشران های اصلی آن هنر است اعلام نمود: بر این اساس اگر هنر را در معنای اصیل خود هنری قدسی بدانیم درمی یابیم که همواره همسایگی با دین دارد. به بیان ساده تر ادیان وقتی ظهور می نمایند، جلوه های هنری آن ها شاید پیش و بیش از هر چیز ظهور و بروز پیدا می نمایند. در اسلام، مسیحیت، یهودیت و همه ادیان به شکلی شاهد این ظهور و بروزها هستیم.

به همین معنا می توان گفت انقلاب اگر نوید آینده در آن باشد، هنر انقلاب نیز می تواند متضمن همین ویژگی باشد. اساساً ظهور ادیان و تحولات تاریخی همواره جلوه های هنری داشتند. انقلاب ما نیز تجلیات هنری خاص خود را در عرصه های مختلف داشته است. آنگونه که طی بیش از چهار دهه اخیر در سینما، در موسیقی، هنرهای تجسمی و تئاتر آثار فاخری داشته ایم و داریم. حتی در هنرهایی که به یک معنا هنر سنتی ما محسوب می شدند و شاید در زمره آن هفت هنر قرار نگرفته و نگیرند نیز شاهدیم که آن ها نیز از انقلاب رنگ گرفته اند و تحت تأثیر انقلاب قرار گرفتند.

شکل هنر اصیل گشودگی به روی حقیقت و شوق نسبت به حقیقت است

بلیغ گفت: در ادامه همین جهت در نگاه اصولی و بنیادین است که هنر اصیل، شکل و معنا می گیرد. هنر اصیل که شکلی از آن گشودگی به روی حقیقت و شوق نسبت به حقیقت است. این مسئله لزوماً با خواست و اراده انسان به معنای خودآگاه اتفاق نمی افتد. ولی اگر این حقیقت درون انسان بازتابی داشته باشد در اثر انسان متجلی می شود. این در معنای قدیم کلمه هنر نیز هست؛ هونَر در ریشه پهلوی خود به معنای نیک مردی است. در کلام شعرای خود نیز داریم که تا مرد سخن نگفته باشد؛ عیب و هنرش نهفته باشد

هنر به معنای عام آن بخشیدن معنای اخلاقی و وصف صفات انسانی به هر کُنش تاثیرگذار است. معنای خاص هنر آن چیزی است که در اثر انسان متجلی می شود. اما اگر آن انسان از معنای عام به هنر بهره ای نداشته باشد در شکل خاصش نیز توفیقی نخواهد داشت و نمی شود گفت آن اثر بازتاب حقیقت است. این مساله را در فرمایش رهبر انقلاب نیز خوانده ام که اگر هنر انقلاب بخواهد ویژگی انقلابی خود را حفظ کند مهم ترین آن این است که در آن فریب و دروغ نباشد. اگر هنر اصیل را به این معنا بگیریم، نسبتی با صدق پیدا می نماید. صدق زمانی در انسان ظهور و بروز پیدا می نماید که آغوش شما نسبت به حقیقت باز باشد. به این معنا شاید آن هنری که بخواهد در آن فریب و عدم صداقت باشد بیش از آنکه به هنر نزدیک باشد به جادو نزدیک است. جایی که فردوسی در شاهنامه و با اشاره به دوره ضحاک می گوید هنر خوار شد جادویی ارجمند؛ یعنی آن جا جادو، جای هنر را می گیرد.

آسیبی به نام مدیریت سلیقه ای

بلیغ ادامه داد: جهتی که در انقلاب طی نموده ایم این شکل بروز هنر را با خود داشت. البته وقتی امروز به این سابقه بیش از چهار دهه نگاه می کنیم ممکن است درست و غلط هایی در مواجهه با هنر و هنرمندان وجود داشته باشد که آن درست و غلط ها به دو مسئله بازمی شود؛ نخست آنکه شاید در ابتدای انقلاب چون حکومت هنوز استقرار جدی پیدا ننموده بود مفهوم سفارش هنری نیز معنا نداشت و به بیان دیگر می توان گفت سفارش مدیریت نیز معنا ندارد. نکته دوم آنکه مدیریت ممکن است شکل سلیقه ای به خود بگیرد جایی درست عمل کند و جایی اشتباه و نتایج آن را بعداً می توان رصد کرد. به عنوان مثال در اثر فلان هنرمند نحوه برخورد یک مدیر چگونه خود را نشان داده و در اثر هنرمندی دیگر ممکن است نشان نداده نشود.

پس می توان گفت عملاً در چنین دوره ای با چنین نگاهی هنرمندان انقلابی سفارشی نداریم، برای آنکه همه آنها از روی دل و ذوق کار و فراوری کردند با این رویکرد حفظ کردن ویژگی این هنر خودجوش و این درِ گشوده به روی حقیقت است که می تواند استمرار انقلاب را ضمانت کند. وقتی می گوییم انقلاب نوید آینده می دهد این آینده همواره باید پیش روی تمامی فعالیت ها، برنامه ریزی ها، ریل گذاری ها و مواردی از این دست در حوزه تقویت زیرساخت ها باشد. هنر مهم ترین عرصه ای است که این ویژگی را می تواند با خود داشته باشد.

مهمترین ویژگی شهید آوینی نگاه او به آینده است

بلیغ در پاسخ به آنکه با توجه به نامگذاری روز شهادت سید شهیدان اهل قلم به نام روز هنر انقلاب و با وجود تاکید اهل فرهنگ و هنر بر آنکه شهید آوینی هنرمندی طراز اول در حوزه فعالیت های فرهنگ و هنری گفتمان انقلاب اسلامی است؛ چرا شاهد تکرار چنین هنرمندانی نیستیم گفت: مهم ترین ویژگی شهید آوینی به مثابه یک هنرمند هم در مستندها و کارهای سینمایی که انجام داده و هم در متونی که نگاشته به همان امید به آینده خلاصه می شود. لحن و گفتار او همواره نوید آینده داشته و دارد.

وی ادامه داد: این حرکت و امید به آینده را حتی وقتی به نام آثار مکتوب او نگاه می کنید به وضوح متوجه می شوید این فرد در آن موقع که این آثار را می نوشته چقدر امید داشته است. فردای دیگر؛ رستاخیز جان؛ آغازی بر یک خاتمه؛ آخرین دوران رنج و ... تنها بخشی از نام کتاب های اوست.

اما همین آدم وقتی در چارچوب یک کار رسمی و بوروکراتیک قرار می گیرد که قرار است با صداوسیما یا با حوزه هنری یا با نهادهای دیگر انجام دهد چه اتفاقی برای او می افتد؟ همان نهادهایی که درست مانند او دائم به آینده انقلاب اشاره می نمایند. سانسور می شود. به حاشیه رانده می شود. مثلاًوقتی مقاله ای درباره هنر در نشریه سوره می نویسد از یک طرف در یک موضوع روزنامه کیهان او را نقد می نماید و وقتی عکس یک جوان بوسنیایی را که سربند الله اکبر بسته اما تیپ او، تیپ غربی است روی مجله سوره قرار می گیرد مورد نقد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در آن موقع قرار می گیرد.

چرا شاهد تکرار آوینی ها نیستیم

بلیغ با طرح این پرسش که چه اتفاقی افتاد که با فردی مانند آوینی اینگونه برخورد می شود گفت: جریان های سیاسی همواره دنبال حفظ وضع موجودند. نمی خواهم بگویم هر جریان سیاسی به این شکل است؛ اما جریان های سیاسی در این دام و این گرداب می غلتند. برای همین می بینیم چنین آدمی که به درستی از او به عنوان نماد هنر انقلاب با همان تعریفی که از نسبت هنر و انقلاب عرض کردم یاد شده است امتداد پیدا نکرد.

این پژوهشگر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی با تاکید در پاسخ به این پرسش که چرا امروز تکرار او (آوینی) را شاهد نیستیم توضیح داد: به دلیل این که جریان های سیاسی برای مساله ای که برای آنها حیاتی است یعنی ایجاد پیوند بین هنر و سیاست آن چنان که باید و شاید کاری نمی نمایند. منظورم از سیاست؛ به معنای بنیادی آن کلمه که باید هدفی را در آینده داشته باشد آن هدف باید با یک رؤیا و تخیل و طرحی از آینده آمیخته شده باشد اشاره دارد. به عبارتی بنیان سیاست را می شود در هنر به معنای متعالی کلمه پیدا کرد نه این که کسی که سیاست مدار باشد هنرمند نیز باشد.

آن چیز که امروز سیاست ما به شدت به آن احتیاجمند است همین هنر به مثابه بنیادین کلمه است. ولی وقتی سیاست مداران ما بیش از آنکه دغدغه آینده داشته باشد گرفتار حفظ گذشته هستند شاهد چنین آسیب هایی هستیم. حال هر کدام به نحوی، در یک جناح شما به فکر حفظ سنت های قدیمی خود هستید در جناحی دیگر شما گذشته غرب را دارید جای آینده خود جا می زنید و حواستان به این نیست که نمی شود گذشته قومی دیگر را تقلید و تکرار کرد. تو باید راه خود را در تاریخ باز کنی و باز کردن راه خود در تاریخ احتیاجمند هنر است چون آن افق و آینده را به تو نشان می دهد. این دست هنرمندان احتیاج امروز جریان سازی هنر انقلاب هستند.

اساساً هنرمند مؤلف تربیت پذیر نیست

در طول تاریخ فرهنگ و هنر کشورمان شعرای بزرگ ایرانی نیز چنین رفتارهایی را پشت سر گذاشته و تجربه نموده اند. فردوسی، حافظ، سعدی و... هر کدام چالش هایی با سیاست داشته و دارند. زیرا آن ها چند گام جلوتر را می دیدند. چیزی که الان به چشم عموم مردم در زندگی روزمره نمی آید. به چشم سیاست مدار عرفی هم نمی آید مگر آنکه سیاست مداری بنیان گذار باشد. تنها چنین سیاستمدداری ست که می داند هنر به چه درد می خورد.

وی با تاکید بر آنکه هنرمند را باید قدر دانست توضیح داد: اگر اینگونه نباشد و قدر هنرمندان را ندانیم و برای هنر افقی به سمت تعالی و آینده ترسیم نکنیم شاهد همین آسیبی خواهیم بود که امروز شاهد هستیم. هنر را به سمت پروپاگاندا و هنر مصرفی تقلیل می دهیم. هنری که در بازار عرضه می کنید و مردم فقط با آن برای تفنن برخورد می نمایند و هیچ گاه آن ها را به سوی تفکر سوق نمی دهد. به این معناست که شاید شهید آوینی برای ما شخصیت ارزشمندی است و باید او را مجدداً مورد بازخوانی قرار دهیم و این گرد و غبارها را از روی او کنار بزنیم.

بلیغ در خاتمه گفت: از اوضاع امروز چنین انتظاری برنمی آید. احتیاجمند هنرمند مؤلف هستیم و نکته مهم آن است که اساساً هنرمند مؤلف تربیت پذیر نیست. هرچند که آموزش هایی همواره دیده است ولی اگر بخواهد بر فراز بایستد، از آینده خبر بدهد باید همواره از وضع موجود فراتر باشد. در انتظار نشستن برای این که سازمان ها و ارگان ها و نهادها چنین هنرمندی را بپرورانند منطقی نیست.

سیدمرتضی آوینی متولد 21 شهریور 1326 در شهر ری، مستندساز، منتقد، نویسنده و روزنامه نگار معاصر که حیات کوتاه تنها 45 ساله اش چنان بزرگ و در عین حال عجیب است که هر بار مرور فصلی از آن به هر بهانه و مکثی، لطف و جذابیت های خودش را دارد.

آوینی خودش را چنین روایت می نماید و درباره دوران جوانی خود می نویسد: تصور نکنید که من با زندگی به سبک و سیاق متظاهران به روشنفکری نا آشنا هستم، خیر من از یک راه طی شده با شما حرف می زنم. من هم سال های سال در یکی از دانشکده های هنری درس خوانده ام، به شب های شعر و گالری های نقاشی رفته ام. موسیقی کلاسیک گوش داده ام. ساعت ها از وقتم را به مباحثات بی فایده درباره چیزهایی که نمی دانستم گذرانده ام. من هم سال ها با جلوه فروشی و تظاهر به دانایی بسیار زیسته ام. ریش پروفسوری و سبیل نیچه ای گذاشته ام و کتاب انسان تک ساختی هربرت مارکوزه را - بی آنکه آن موقع خوانده باشمش- طوری دست گرفته ام که دیگران جلد آن را ببینند و پیش خودشان بگویند عجب، فلانی چه کتاب هایی می خواند، معلوم است که خیلی می فهمد.

آوینی می گوید از یک راه طی شده با شما حرف می زنم در واقع راه طی شده ای که آوینی از آن حرف می زند با انقلاب اسلامی 1357خورشیدی و آشنایی با امام خمینی (ره) گره خورده بود. وی می گوید: با آغاز انقلاب، حقیر تمام نوشته های خویش را اعم از تراوشات فلسفی، داستان های کوتاه، اشعار و... و. در چند گونی ریختم و سوزاندم و تصمیم گرفتم که دیگر چیزی که حدیث نفس باشد، ننویسم و دیگر از خودم سخنی به میان نیاوردم... سعی کردم که خودم را از میان بردارم تا هرچه هست خدا باشد و خدا را شکر بر این تصمیم وفادار مانده ام.

با پیروزی انقلاب اسلامی آشنایی با اندیشه های امام(ره) آوینی را چنان متحول و ذهن و ضمیر او را دگرگون می نماید که به نوشتن مقالاتی درباره اندیشه و کلام امام(ره) منجر شد. وی در مقاله امام(ره) و حیات باطنی انسان معتقد است: امام، انسانی در زمره دیگر انسان ها نبود و در میان بزرگان تاریخ نیز افرادی چون او بسیار نیستند اما به روایت تاریخ از این نوادر اعتماد ندارد چرا که تاریخ، آن سان که امروزی ها نگاشته اند، نمی تواند قدر بزرگ مردانی چون حضرت امام (ره) را دریابد و هرگز نباید توقع داشت که در تاریخ تمدن یا تاریخ های مدون رسمی شأن و قدر بزرگانی چون حضرت امام(ره) که معماران خانۀحقیقت وجود بشر بوده اند، شناخته شود.

شهید آوینی تا پیش از شهادت با وجود آثار پیروز و کم نظیر در حوزه های مختلف شهرت آن چنانی نداشت، او روایت فتح را بدون تیتراژ روی آنتن تلویزیون برد و به گفته مهدی همایونفر مدیر مسئول موسسه فرهنگی روایت فتح این موضوع به روحیه آوینی برمی گشت که می گفت باید در گمنامی کارمان را انجام دهیم.