پسماندهای پیشرفت - لوکو

اما این پیشرفت بدون هزینه هم نبوده است و حالا پس از گذشت چند دهه مصرف بی محابای این تجهیزات کارآمد اما تجزیه ناپذیر در طبیعت، مسئله ای جدید گریبانگیر ما شده است.

انباشت فزاینده پسماندهای الکترونیک که هر روز به حجم شان افزوده می شود ولی هنوز دقیقا نمی دانیم کجا و چقدر، در حال تبدیل شدن به یکی از بزرگ ترین چالش های پیش روی ما برای حفظ محیط زیست و دستیابی به توسعه پایدار است. معضلی که اگر به زودی و به شکل موثر با آن روبه رو نشویم، ممکن است تبعات ناگواری برای آینده زندگی در کره زمین داشته باشد.

پسماندهای الکترونیکی چیست؟

پسماندهای الکترونیکی تنها به دسته خاصی از محصولات الکترونیک از رده خارج گفته نمی شود و گستره وسیعی از وسایل اطراف ما را دربرمی گیرد. سازمان ملل متحد یک دسته بندی ششگانه از پسماندهای الکترونیکی دارد که برای نمایش گستردگی دامنه این نوع زباله ها سودمند است. پسماندهای الکترونیک طبق تعریف سازمان ملل عبارتند از: 1ـ تجهیزات تبادل دما (یخچال، کولر و...) / 2ـ تلویزیون و نمایشگرها / 3ـ لامپ ها / 4ـ تجهیزات بزرگ (ماشین لباسشویی، دستگاه فتوکپی و...) / 5ـ تجهیزات کوچک (دوربین، اسپیکر و...) / 6ـ تجهیزات کوچک ارتباطی (گوشی، مودم و...).

هریک از این محصولات یا قطعات سازنده آنها را که از تجهیزات متداولی مثل مدارهای چاپی، تراشه ها، میکروکنترلرها و امثالهم تشکیل شده باشد هم می توان زباله الکترونیک درنظر گرفت. با این حساب و با نگاهی به اطراف مان متوجه می شویم که به زودی تقریبا هر زباله غیرخوراکی یک پسماند الکترونیکی است که باید فکری برای بازیافت یا دورریز آن بشود.

بازیافت اندک

بنابر گزارشی که در سال 2019 منتشر شده ، تخمین زده می شود سالانه 6.53 میلیون تن پسماند الکترونیکی تولید می شود که از این مقدار فقط 18درصد بازیافت می شوند. از سوی دیگر، سرعت رشد تولید محصولات الکترونیکی بیشتر از سرعت رشد بازیافت آنهاست. بسکمک از پسماندهای الکترونیکی همراه دیگر زباله ها، سر از مراکز انباشت و دفن پسماند درمی آورند.

به این ترتیب برخی مواد سمی موجود در آنها مثل جیوه، سرب، کادیوم، آرسنیک، تالیوم و برلیوم وارد طبیعت می شوند.

رها شدن این گونه زباله ها یا دفن آنها موجب آلودگی آب های زیرزمینی و خاک می شود که برای محیط زیست و نیز سلامت انسان ها به شدت خطرناک است. حتی سوزاندن این پسماندها نیز موجب تولید گازهای سمی سرطان زا می شود.

راهکاری متفاوت

در این میان یک پژوهشگر استرالیایی، ایده مراکز محلی بازیافت پسماند الکترونیک را مطرح کرده که می تواند تا حدی به حل این مساله کمک کند. این مراکز را می توان در نواحی مختلف شهری ایجاد کرد تا شهروندان راحت تر به آن دسترسی داشته باشند.

بعلاوه این مراکز فقط مواد را بازیافت نمی کنند، بلکه زمینه را برای استفاده بهتر از آنها نیز فراهم می کنند. برای مثال، تبدیل پلاستیک ضایعاتی به رشته های مورد استفاده در پرینتر سه بعدی یکی از این اقدامات است. وجود این مراکز در مناطق مختلف شهری یک مزیت دیگر هم دارد و آن هم این که آلودگی ناشی از حمل ونقل پسماندها به مرکزی دوردرست از بین می رود.

همچنین دیگر خبری از تجمیع حجم زیادی پسماند جمع آوری شده از جاهای مختلف در یک مکان و مسائل ناشی از آن نخواهد بود. در حال حاضر، چند مرکز از این نوع در استرالیا فعال است، اما بعید نیست به زودی شاهد مراکز مشابه در سراسر جهان باشیم.

برخی کشورهای آسیای جنوب شرقی به شدت گرفتار موضوع واردات پسماندهای الکترونیکی از کشورهای دیگر هستند. در این میان، دو کارآفرین توانسته اند این تهدید را به فرصت تبدیل کنند. آنها با جدا کردن باتری های لپ تاپ و در کنار هم قرار دادن آنها، یک باتری بزرگ ایجاد می کنند که با کمک دیگر قطعات بازیافتی می تواند ضمن اتصال به پنل خورشیدی، انرژی الکتریکی را به مناطق دوردست و محروم ببرد. تا به امروز ده ها خانواده در اندونزی با این روش به انرژی الکتریکی دسترسی پیدا کرده اند و ادامه چنین طرح هایی می تواند یکی از بهترین روش های مقابله با انباشت پسماندهای الکترونیک باشد.

قابلیت تعمیر

یکی از مسائل بسکمک از تجهیزات الکترونیکی نبود قطعات یدکی و نداشتن قابلیت تعمیر آنهاست. برای حل این مساله اتحادیه اروپا چندی پیش قانونی را تصویب کرد که براساس آن، همه شرکت های تولیدکننده وسایل الکترونیکی بزرگ که محصولات شان را در کشورهای این منطقه می فروشند باید حداقل به مدت 10سال قطعات یدکی آنها را برای مصرف کنندگان تامین کنند. این اتحادیه قصد دارد مقررات دیگری را هم برای وسایل کوچک تر مثل لپ تاپ و گوشی اجرایی کند. الزام به ارائه دستورالعمل تعمیر به فروشگاه ها و مشتریان نیز از دیگر الزاماتی است که شاید به زودی در این اتحادیه اجرایی شود. ماجرا در ایالات متحده خیلی متفاوت است چون شرکت های آمریکایی معمولا تمایلی به ارائه امکان تعمیر تجهیزات به مشتریان ندارند و حتی گاهی در صورت تلاش کاربر برای تعمیر وسیله خراب شده، ممکن است مورد تعقیب قانونی قرار گیرد! ارائه نکردن اطلاعات کافی درباره تعمیر و نیز نفروختن قطعات یدکی از دیگر اقداماتی است که شرکت های آمریکایی برای ایجاد مانع در تعمیر تجهیزات شان به کار می بندند و باعث تشدید بحران پسماند های الکترونیک می شود.

لزوم همراهی شرکت های بزرگ

حرکت های کوچک برای بازیافت پسماندهای الکترونیکی، گرچه ارزشمند هستند، اما کافی نیستند. به همین دلیل شاید اکنون نقش شرکت های بزرگ تولیدکننده این تجهیزات بیش از پیش پررنگ شده باشد. برای مثال، شارژر تلفن همراه را در نظر بگیرید. هر ساله 12هزار تن شارژر دور ریخته می شود. به همین دلیل، شرکت اپل در عرضه آیفون 12 و نیز اپل واچ سری 6 اقدام به حذف شارژر کرد. البته با توجه به حجم گسترده ای از آیفون ها که مشتریان پس از خرید مدل های جدید این محصول دور می اندازند، اثر این اقدام چندان هم قابل توجه نبود. از سوی دیگر، برخی گروه های طرفدار محیط زیست به این شرکت فشار می آورند زمینه تعمیرپذیری بیشتر محصولاتش را فراهم کند که درحال حاضر تنها در انحصار خود اپل قرار گرفته است.

در ماجرای نقص فنی گلکسی نوت سامسونگ در سال2017 که به جمع آوری این محصول از بازار منجر شد، دیدیم که این شرکت کره ای همه این محصولات را بازیافت کرد. بنابراین در جهت بازیافت پسماندها شاید بتوان روی توان داخلی شرکت ها نیز حساب کرد. خلاصه این که مقصد نهایی پسماندها می تواند مبدا اولیه آنها یعنی شرکت سازنده باشد. همان طور که این شرکت ها تلاش زیادی برای عرضه محصولات پیشرو می کنند و البته به سود چشمگیری نیز دست می یابند، باید مسؤولیت بیشتری در قبال آینده این محصولات که با آینده محیط زیست و بشر گره خورده قبول کنند. در این صورت شاید بتوان امیدوار بود که در آینده ای نه چندان دور، موضوع پسماندهای الکترونیکی به صورتی منطقی و درست برطرف شده و دیگر تهدیدی برای آینده زیست بوم کره زمین و نسل های آینده محسوب نشود.

صالح سپهری فر - مشاور کسب و کارهای نوآور / ضمیمه کلیک روزنامه خبرنگاران