آشنایی با هنر قلم زنی - لوکو

هنر قلم زنی چیست؟

به تزئین و کندن نقش های مختلف بر روی اشیای فلزی از جنس مس، طلا، نقره و برنج قلم زنی می گویند. به بیانی دیگر قلم زنی عبارت است از ایجاد خطوط و نقوش از طریق قلم و با ضربه چکش بر روی اجسام فلزی. هنر قلم زنی دارای سابقه ای طولانی است و از صنایع دستی و هنر های سنتی ایرانیان به حساب می آید.

تاریخچه ای از قلم زنی

بسیاری از باستان شناسان قدمت و پیشینه این هنر را به زمان سکا ها یا سیت ها که نژاد آریایی داشتند نسبت می دهند. این هنر در ایران تاریخچه روشنی ندارد و به عبارت دیگر اطلاعات دقیقی از اولین شی که روی آن قلم زنی اجرا شده است در دست نیست. ولی برخی می گویند که چندهزار سال پیش از میلاد از فلزاتی مانند مس در ایران و خاور نزدیک استفاده می کردند و در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد هنر فلز کاری در نقاط مختلف ایران مخصوصا شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران بسیار رواج داشته است. یکی از آثار به جا مانده از آن دوران جام طلای حسنلو است که در سال 1336 کشف شد و دارای نقوش برجسته ای چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه است. پس از آن در هزاره اول پیش از میلاد قلم زنی در ایران رونق گرفت.

قلم زنی در دوره ماد ها

از دوره ماد ها آثار بسیار کمی از قلم زنی برجای مانده است. در آذربایجان آثار قلم زنی یافت شده نشان از آن داشت که از نفوذ سکا ها به تدریج کاسته شده و سبک ماد ها در این زمان جای آن را گرفته است.

قلم زنی در دوره هخامنشیان

در سال های 550 - 330 ق.م با تشکیل حکومت هخامنشی هنر قلم زنی متحول شد و جایگاه ویژه ای پیدا کرد. در این دوران هنر فلزکاری در زمینه های ریخته گری، چکش کاری، ترصیع و…به اوج خود رسید، ولی به دلیل حمله اسکندر و از بین بردن تخت جمشید بسیاری از آثار نابود شدند. از جمله اشیای شناخته شده در دوره هخامنشی دو لوح سیمین به وزن 4 کیلوگرم و زرّین به وزن 5 کیلوگرم است که در موزه ملّی ایران نگهداری می شود.

قلم زنی در دوره سلوکی

دراین دوره به دنبال ساخت شهر های جدیدی مانند مرو و نسا و انتقال کارگاه های هنری به این شهرها، هنر قلم زنی با تأثیرپذیری از هنر یونانی ادامه پیدا کرد.

قلم زنی در دوره اشکانیان

در سال های 250 قبل از میلاد تا 224 میلادی با آمدن پارت ها، هنر قلم زنی با همان سبک هخامنشیان با اندکی تغییر به عمر خود ادامه داد. در این دوره ساخت پیکره هایی از جنس زر، نقره و مفرغ به شیوه ریخته گری بسیار رواج داشت و زیورآلات مرصع با سنگ های قیمتی با همان شیوه هخامنشی ادامه یافت. در این دوره هم به دلیل همله اسکندر آثار مهمی در دست نماند.

قلم زنی در دوره ساسانی

در زمان ساسانیان در بین سال های 224 تا 650 میلادی به دلیل گسترش بازرگانی بین ایران، یونان و روم، هنر های یونانی و رومی بر روی هنر های ایرانی تاثیر گذاشت. در این دوره ساخت اشیا به سه روش زیر انجام می شد:

1. از طریق چکشکاری بر ورق سرد

2. از طریق ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق.

3. تراش با چرخ

قلم زنی در دوره اسلامی

در دوران اولیه اسلام هنر قلم زنی از دوره ساسانی تقلید می شد، ولی بعد ها و با گذر زمان به دلیل علاقمند شدن ایرانیان به این هنر و گرایش شان به مذهب و اسلام، در آفرینش هنر قلم زنی تلاش بسیار کردند و آن را به جای نقش و طرح های بومی و اسطوره های ایرانی، با خطوط کوفی و آیات و احادیث طراحی کردند. اشیای قلم زنی شده دوران دیلمیان در موزه های ایران از جمله آثار معروف این دوره است. از سده های آغازین تا سده های سوم و چهارم قمری اشیای فلزی در ایران به سبک زمان ساسانی ساخته می شد. مکتب قلم زنی خراسان در سده چهارم قمری شکل گرفت و در دوره سلجوقی به اوج پختگی خود رسید.

قلم زنی در دوره سلجوقی

در اوایل قرن پنجم هجری سلجوقیان از ترکستان به ماوراءالنّهر آمدند و پس از آن خراسان را تصرف کردند. حکام سلجوقی علاقه زیادی به هنر داشتند به همین دلیل بسیار از قلم زنی استقبال و حمایت کردند و همین امر موجب گسترش قلم زنی در آن زمان شد. در این دوران ترصیع فلزات به صورت مفتول های طلا، مس و نقره یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کار های بسیار زیبا در این دوره مشبک کاری روی فلز است. این هنر پس از حمله مغولان ویران شد و در برخی از مراکز هنری این ناحیه، هنرمندان به غرب و میان رودان مهاجرت کردند و فعالیتشان را درآن نواحی ادامه دادند.

قلم زنی در دوره مغول و تیموری

در اوایل قرن هشتم سوریه توسط غازان خان متصرف شد و قلم زنی مورد حمایت ایلخانان قرار گرفت؛ و بعد ها شهر های حلب، دیار بکر، موصل، شیراز و تبریز از مراکز مهم و بزرگ هنر قلم زنی به شمار آمدند. قلم زنی در این مدت تحت تاثیر هنر های بومی قرار گرفت. ترصیع و در نشاندن ظروف در این زمان به تقلید از دورهٔ سلجوقی شکل گرفت. استفاده از هنر خوشنویسی در قلم زنی رواج یافت.

در سال 771ق تیمور به ایران حمله کرد و رونق هنری به هرات برگشت و قلم زنی در این شهر گسترش یافت. از جمله ظروف سنگاب گور امیرتیمور در سمرقند است که اکنون در موزه آرمیتاژ نگهداری می شود. سنگاب هایی نیز از سده هشتم در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی موجود است.

قلم زنی در دوره صفوی

نقره کوبی روی فلزات در دوره صفوی به اوج شکوفایی و کمال خود رسید و نقش های ظریف و ریز جایگزین نقش های درشت و ضخیم شدند.

قلم زنی در دوره قاجار

حکام قاجار نسبت به هنر بی اعتنا بودند به همین دلیل قلم زنی در این دوره مانند سایر هنر ها روبه انحطاط رفت. ولی با این حال قلمزنی با نگارش خطوط و خوشنویسی و طلاکوب و اسطرلاب سازی به شیوه قلمزنی و مشبک کاری مرسوم و متداول بود.

قلم زنی این روز ها

امروزه و طی سالیان اخیر به هنر و صنایع دستی اهمیت فراوانی داده می شود. قلم زنی در سال های اخیر با تلاش هنرمندان قلمزنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در سال 1335 ه. ش. کارگاهی برای قلم زنی با سرپرستی مرحوم استاد محمود دهنوی تاسیس شد که باعث شد جان تازه ای به این هنر بدهد و تا کنون ادامه پیدا کند.

بیشتر بدانید: معرفی صنایع دستی اصفهان

ابزار هنر قلم زنی

• تسمه خط کشی
• چکش قلم زنی
• پرگار
• انواع قلم (قلم لم پرداز - قلم نیم رو - قلم گرسواد - قلم گر سوم - قلم بادومی و قلم های بدون آج مانند قلم سنبه - قلم گیری - قلم نیم بر کلفت - قلم نیم رو - قلم یک تو - قلم دو تو - قلم بادومی - قلم ناخنی - قلم خوشه - قلم کف تخت مربع - قلم تخت مستطیل - قلم تیز بر مشبک کاری - قلم تیزبر)

سبک های قلم زنی

1- سبک برجسته کاری

در این سبک اختلاف سطح در طرح وجود دارد و هنرمند برای آن که بتواند بدون اشکال طرح را اجرا کند از دو جهت یعنی از پشت و رو به فلز ضربه می زند.

2- سبک عکاسی

طرح و موضوع را با ایجاد سایه و خط در زمینه نشان می دهند و هیچ گونه اختلاف سطحی بین موضوع و زمینه مشاهده نمی شود.

3- سبک زمینه پر

در این حالت اختلاف سطح بین زمینه و طرح وجود ندارد و با ایجاد بافت در زمینه طرح اصلی را نشان می دهند.

4- سبک منبت

بین طرح اصلی و زمینه، حداکثر دو سانتی متر اختلاف سطح روی فلز ایجاد می شود.

5- سبک مشبک

هنرمند با بریدن زمینه و جدا کردن آن از سطح کار، طرح را نشان می دهد.

6- سبک قلم گیری

هنرمند توسط قلم با خراش و شیار روی فلز را تزئین می کند. سپس قیر از طریق حرارت، مجددا مذاب می شود و از درون کار بیرون آورده می شود. سپس سطح کار را با مواد پاک کننده مانند نفت، شستشو می دهند تا باقیمانده قیر کاملا از بین برود.

نام اساتید مشهور قلم زنی

• استاد بهرام الیاسی
• مرحوم علی رحیمی
• سید محسن احمدی
• استاد محمد مهدی بابا خانی
• استاد علی اصغر زرمهر شیرازی
• استادحسین علاقعمندان
• استامیرزامحمود شیرازی فرزندغلامحسین بیگ نابغه قلمزنی مکتب شیراز
• استادمحمداسمعیل (زرمهر)
• استاد سید محمد دادرس
• ستاد اکبر آقا باباخان
• شادروان استاد محمود دهنوی

برای آشنایی با سایر صنایع دستی می توانید مقالات مرتبط با آشنایی با هنر قلمکاری و آشنایی با هنر میناکاری را نیز مطالعه کرده و اگر تجربه یا اطلاعاتی در زمینه هنر قلم زنی دارید، نظرات و تجربیات خود را از طریق بخش ارسال نظر در انتهای همین صفحه با ما و سایر کاربران خبرنگاران در میان بگذارید.